SOCIAL EDUCATION
PAULO FREIRE’S CONTRIBUTIONS FOR AN AREA STILL IN CONSTRUCION IN BRAZIL
DOI:
https://doi.org/10.29327/2282886.9.1-5Keywords:
Social Education, Paulo Freire, Pedagogy, Training of PedagoguesAbstract
This article aims to reflect on Paulo Freire's contribution to Social Education as an area still under construction in Brazil. Social Education is based on the principle of Education as a right, in its totality, in which necessities and demands are expressed both within and outside of the school environment, not limited to non-school education, but acknowledging that the guarantee of rights must be present in every space where the denial of rights exists. To this end, we conducted a bibliographic research, which presents a brief history of Social Education in the Latin American context, highlights Paulo Freire's contributions to the field, and critically examines the challenges and possibilities in the training of pedagogues to work in non-school education spaces, directly involved in the fight for ensuring human and political rights, as well as the exercise of these rights for all.
Downloads
References
ADAMS, Telmo; SANTOS, Karine. Pedagogía Social: sus paradigmas, prácticas y nuevos escenarios. In: SEVERO, José Leonardo Rolim de Lima; POSSEBON, Elisa Gonsalves. (orgs.). Fundamentos e temas em Pedagogia Social e Educação Não Escolar. João Pessoa: UFPB, 2019. p. 65-79.
BRASIL. Projeto de Lei nº 1735/2019. Dispõe sobre a regulamentação do exercício da profissão de Pedagogo. Brasília: Câmara dos Deputados, 2019a.
BRASIL. Projeto de Lei nº 2.941-A, de 2019. Regulamenta a profissão de educador social. Brasília: Senado Federal, 2019b.
BRASIL. Resolução CNE/CP nº 2, de 20 de dezembro de 2019. Define as Diretrizes Curriculares Nacionais para a Formação Inicial de Professores para a Educação Básica e institui a Base Nacional Comum para a Formação Inicial de Professores da Educação Básica (BNC-Formação). Brasília: Ministério da Educação, Conselho Nacional de Educação, 2019c.
BRASIL. Resolução nº 2, de 1º de julho de 2015. Define as Diretrizes Curriculares Nacionais para a formação inicial em nível superior (cursos de licenciatura, cursos de formação pedagógica para graduados e cursos de segunda licenciatura) e para a formação continuada. Brasília: Ministério da Educação, Conselho Nacional de Educação, 2015.
CENTRO DIACONAL EVANGÉLICO LUTERANO (Cedel). SAF Serviço de atendimento domiciliar. Cedel [site], s. d. Disponível em: https://www.cedel.org.br/saf. Acesso em: 10 out. 2024.
CENTRO INTERDISCIPLINAR DE EDUCAÇÃO SOCIAL E SOCIOEDUCAÇÃO (CIESS). Programa de Prestação de Serviços à Comunidade – PPSC. CIESS [site], s. d. Disponível em: https://www.ufrgs.br/ciess/ppsc/. Acesso em: 10 out. 2024.
CRAIDY, Carmem Maria. Medidas socioeducativas e educação. In: CRAIDY, Carmem Maria. SZUCHMAN, Karine. (org.). Socioeducação: fundamentos e práticas. Porto Alegre: UFRGS, 2017. p. 85-101.
FETTER, Fernanda. Um novo olhar para a Pedagogia: Vivências de estágio em educação social no Programa de Prestação de Serviços à Comunidade. In: SANTOS, Karine; PERONDI, Maurício; PASINI, Juliana Fatima Serraglio; LEMOS, Suelen da Silva. Cadernos de Educação Social. Porto Alegre: UFRGS, 2023. p. 140-150.
FERREIRA, Arthur Vianna. As reflexões possíveis entre a Pedagogia Social e as práticas educativas não escolares nas atividades cotidianas da Educação Infantil. Interfaces Científicas, Aracajú, v. 10, n. 1, p. 21-35, 2023.
FRANCO, Maria Amélia Santono. Pedagogia como ciência da educação. 2. ed. São Paulo: Cortez, 2008.
FREIRE, Paulo. Educação como prática da liberdade. 11. ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1980.
FREIRE, Paulo. Pedagogia da autonomia: saberes necessários à prática educativa. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1996.
FREIRE, Paulo. Pedagogia da esperança: um reencontro com a Pedagogia do Oprimido. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1992.
FREIRE, Paulo. Pedagogia da indignação: cartas pedagógicas e outros escritos. São Paulo: Unesp, 2000.
FREIRE, Paulo. Pedagogia do oprimido. 17. ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1987.
FREIRE, Paulo. Por uma pedagogia da pergunta. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1985.
FUNDAÇÃO DE ATENDIMENTO SÓCIO-EDUCATIVO (Fase). [Início]. Fundação de Atendimento Sócio-Educativo [site], s. d. Disponível em: https://www.fase.rs.gov.br/inicial. Acesso em: 10 out. 2024.
FUNDAÇÃO PROJETO PESCAR. [Início]. Fundação Projeto Pescar [site], s. d. Disponível em: https://www.projetopescar.org.br/. Acesso em: 10 out. 2024.
GALVÃO, Júlia. Cerca de 2 milhões de jovens estão fora das escolas no Brasil, segundo o Unicef. Jornal da USP [site], 29 maio 2023. Disponível em: https://jornal.usp.br/atualidades/cerca-de-dois-milhoes-de-jovens-estao-fora-das-escolas-no-brasil-segundo-a-unicef/#:~:text=segundo%20o%20Unicef-,Cerca%20de%202%20milh%C3%B5es%20de%20jovens%20est%C3%A3o%20fora,no%20Brasil%2C%20segundo%20o%20Unicef&text=A%20evas%C3%A3o%20escolar%20pode%20ser,estudantil%20motivado%20por%20diferentes%20causas. Acesso em: 10 out. 2024.
HIDALGO, Àngela Janer. La Pedagogía Social bajo una mirada comparativa internacional: anàlisis de la perspectia académica, formativa y profesional. 2017.Tesis (Doctorado) – Facultat de Cièncias de I’Educació, Departament de Pedagogia Sistemàtica i Social, Universitat Auònoma de Barcelona, 2017.
ILÊ MULHER. Quem somos nós?. Ilê Mulher [site], s. d. Disponível em: https://ilemulher.org.br/. Acesso em: 10 out. 2024.
INSTITUTO PAULO FREIRE. Paulo Freire é o terceiro pensador mais citado em trabalhos pelo mundo. Instituto Paulo Freire [site], 8 jun. 2016. Disponível em: https://www.paulofreire.org/noticias/463-paulo-freire-%C3%A9-o-terceiro-pensador-mais-citado-em-trabalhos-pelo-mundo. Acesso em: 9 out. 2024.
KRICHESKY, Marcelo. (org.). Pedagogía Social y Educación Popular: perspectivas y estrategias sobre la inclusión y el derecho a la educación. La Plata: Unipe, 2011.
MACHADO, Érico Ribas. Fundamentos da Pedagogia Social. [E-Book]. Paraná: Unicentro, s. d.
MACHADO, Evelcy Monteiro. Encuentros y desencuentros entre la Pedagogía Social y la educación popular en América Latina: el caso de Brasil. In: KRICHESKY, Marcelo. (org.). Pedagogía Social y Educación Popular: perspectivas y estrategias sobre la inclusión y el derecho a la educación. La Plata: Unipe, 2011. p. 37-53.
MUNEVAR, Francisco Alejandro Rincón. Pedagogia Social na Colômbia: possibilidades de intervenção socioeducativa no pós-conflito. 2021. Dissertação (Mestrado em Educação) – Universidade Estadual de Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2021.
OLIVEIRA, Walter Ferreira. Educação Social de rua: as bases políticas e pedagógicas para uma educação popular. Porto Alegre: Artmed, 2004.
ORZECHOWSKI, Suzete Terezinha; ARAÚJO, Margareth. A pedagogia é a Ciência da Educação e não suas adjetivações. Revista Epistemologia e Práxis Educativa - EPEduc, Piauí, v. 6, n. 1, p. 01-21, 2023.
PÉREZ SERRANO, Maria Gloria. Pedagogía Social – educación social. Construcción científica e intervención práctica. Madrid: Narcea, S. A.. de Ediciones, 2003.
PORTO ALEGRE. [Museu Hip Hop]. Prefeitura de Porto Alegre [site], Notícias, s. d. Disponível em: https://prefeitura.poa.br/taxonomy/term/6217. Acesso em: 10 out. 2024.
REDE ICM. Histórico. Rede ICM [site], s. d. Disponível em: https://www.redeicm.org.br/providencia/historico/. Acesso em: 10 out. 2024.
REDONDO, Patrícia Raquel. Aproximaciones al campo de la pedagogía social en la Argentina. Interfaces Científicas – Educação, Aracaju, v. 3, n. 1, p. 67-76, 2014.
ROCHA, Juliana dos Santos. A constituição subjetiva de educadoras(es) sociais: tornar-se educador(a) no processo de vida. 2020. Tese (Doutorado em Educação) – Pontifícia Universidade Católica do Rio Grande do Sul, Porto Alegre, 2020.
ROSSATO, Ricardo. Práxis. In: STRECK, Danilo; REDIN, Euclides; ZITKOSKI, Jaime José. (orgs). Dicionário Paulo Freire. 2. ed. Belo Horizonte: Autêntica, 2010. p. 397-398.
CARRERAS, Juán Saéz. La construcción de la Pedagogia Social: algumas vías de aproximación. In: PETRUS, Antonio Juan. (coord). Pedagogía Social. Barcelona: Ariel, 1997. p. 40-67.
SANTOS, Karine. Educadora(or) Social. In.: PERONDI, Maurício; LAZZAROTTO, Gislei; MEDEIROS, Tanise; CARVALHO, Wesley. Juventudes entre A & Z. 1. ed. Porto Alegre: Cirkula, 2020. p. 146-152.
SANTOS, Karine; MIRA, Levi. Sulear as práticas pedagógicas: contribuições freireanas à educação social brasileira. In: PAIVA, Jacyara Silva; FOERSTE, Erineu; MÜLLER, Verônica Regina; NORÕES, Katia Cristina (coords). Espectros latinos da educação social. Curitiba: Appris, 2020. p. 106-119.
SANTOS, Karine; PERONDI, Maurício; PASINI, Juliana Fatima Serraglio; LEMOS, Suelen da Silva. Cadernos de Educação Social. Porto Alegre: UFRGS, 2023. Disponível em: http://hdl.handle.net/10183/279210. Acesso em: 10 out. 2024.
SEVERO, José Leonardo Rolim de Lima. Pedagogia, Pedagogia Social e Educação Social no Brasil: entrecuzamentos, tensões e possibilidades. Interfaces Científicas – Educação, Aracajú, v. 3, n.1, p. 11-20, 2014.
SEVERO, José Leonardo Rolim de Lima. O horizonte da Pedagogia Social: uma perspectiva de aproximação conceitual. RIAEE - Revista Ibero-Americana de Estudos em Educação, Araraquara, v. 12, n. 4, p. 2122-2137, 2017.
SILVA, Gabrieli Oliveira da. Práticas desenvolvidas por uma estagiária de Educação Social na periferia de São Leopoldo/RS. In: SANTOS, Karine; PERONDI, Maurício; PASINI, Juliana Fatima Serraglio; LEMOS, Suelen da Silva. Cadernos de Educação Social. Porto Alegre: UFRGS, 2023. p. 18-25.
SILVEIRA, Laura Becker da Silva; DORNELLES, Graciela Santos. “Onde termina o asfalto é o local em que a Fundação Fé e Alegria começa seu trabalho”: relatos de experiência do estágio no campo da Educação Social. In: SANTOS, Karine; PERONDI, Maurício; PASINI, Juliana Fatima Serraglio; LEMOS, Suelen da Silva. Cadernos de Educação Social. Porto Alegre: UFRGS, 2023. p. 34-50.
TEIXEIRA, Fabíola Peixoto; TAKEDA, Luanne Yukari. Observando a Secretaria Municipal de Desenvolvimento Social de Sapucaia do Sul/RS. In: SANTOS, Karine; PERONDI, Maurício; PASINI, Juliana Fatima Serraglio; LEMOS, Suelen da Silva. Cadernos de Educação Social. Porto Alegre: UFRGS, 2023. p. 26-33.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 Espirales Journal

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Authors who publish in this journal agree to the following terms:
- Authors retain copyright and grant the journal the right of first publication, with the work simultaneously licensed under a Creative Commons Attribution License that allows sharing of the work with acknowledgment of authorship and initial publication in this journal.
- Authors are permitted to enter into separate, additional contractual arrangements for the non-exclusive distribution of the version of the work published in this journal (e.g., to post it to an institutional repository or publish it as a book chapter), with acknowledgment of authorship and initial publication in this journal.
- Authors are allowed and encouraged to post their work online (e.g., in institutional repositories or on their personal websites) at any point before or during the editorial process, as this can lead to productive exchanges, as well as increase the visibility and citation of the published work (see The Effect of Open Access).
